MATERI BASA JAWA "CERKAK"
KAWRUH CERITA CEKAK
Pengertosan lan Sujarahipun
Cerita cekak utawi ingkang asring
kacekak ‘cerkak’, punika salah satunggaling wujud prosa naratif fiktif. Cerita cekak inggih punika ringkes saha
lajeng dhateng ancasipun, menawi dipuntandhingaken kaliyan wohing kasusastraan
fiksi ingkang langkung panjang, kados dene Novella (kanthi teges modheren) saha
novel.
Miturut sujarahipun cerkak punika
wiwitanipun saking tradhisi cariyos lisan ingkang misuwur.
Wujud sanes saking cerkak inggih punika
anekdot. Anekdot punika popular rikala jaman Romawi. Anekdot punika gadhah
piguna kados dene saloka, minangka cariys realistis ingkang cekak, ingkang
gadhah setungal ancas utawi piweling.
Cerkak ingkang limrah cariyosipun namung
kadadosan saking :
1.
Satunggal
pragmen/adegan
2.
Gadhah
setungal plot/alur
3.
Setting
ingkang tunggal
4.
Cacahing
paraga winates
5.
Cakupan
wekdalipun cekak
Menawi kawujudake cariyos ingkang
langkung wiyar, cariyosipun gadhah suraos tartamtu saking struktur dramatis,
inggih punika :
1.
Eksposisi
(ingkang nglantaraken setting, wekdal saha paraga baku)
2.
Komplikasi
(kadadosan ing salebeting cariyos ingkang nepangaken konflik)
3.
Krisis
(wekdal ingkang nemtokake paraga baku anggenipun tumindak rikala ngadhepi
konflik)
4.
Klimaks
(punjering cariyos ingkang dados perangan ingkang wigati piyambak)
5.
Wasana
(peranganing cariyos rikala konflik saged karampungaken)
Unsur-Unsur Cerkak
A.
Unsur
Instrinsik
Unsur
intrinsik inggih punika unsur ingkang wonten ing salebeting cerkak piyambak.
1. Tema
inggih punika underaning cariyos ingkang dipunpitados saha dipundadosaken
underaning cariyos.
2. Latar
inggih punika panggenan, wekdal, swasana ingkang wonten ing salebetipun cerkak.
Cariyos punika kedah cetha, wonten pundi kadadosanipun, wekdal kadadosanipun
saha swasana sarta kawontenan rikala kadadosan kasebat kalampahan.
3. Alur
(Plot) inggih punika reroncening kedadosan ingkang wonten ing salebeting
cariyos. Alur kaperang dados 3 inggih punika:
a.
Alur
Maju inggih punia reroncening kedadosan ingkang urutanipun manut kaliyan
urutaning wekdal kadadosan ingkang wonten ing cariyos utawi cariyasonipun
lumampah mejeng.
b.
Alur
Nubdur inggih punika reroncening kedadosan ingkang urutan kadadosannipun aboten
miturut urutan wekdal kadadosan utawi cariyos utawi cariyos ingkang lampahipun
mundur.
c.
Alur
Campuran inggih punika campuran antawisipun alur maju kaliyan alur mundur.
Alur
punika kaperang dados pinten-pinten tataran, inggih punika :
a. Pangantar
inggih punika perangan cariyos ingkang awujud gegambaran wekdal, panggenan saha
kadadosan ingkang wonten ing wiwitanipun cariyos.
b.
Wiwitaning
prekawis inggih punika peranganing cariyos ingkangminangka gegambaran perkawis
ingkang dipunadhepi dening paraga cariyos.
c. Klimaks
inggih punika prekawis ingkang wonten ing cariyos ingkang minangka undering
cariyos.
d. Antiklimaks
inggih punika prekawis sekedhik mbaka sekedhik sampun saged dipunlampahi, raos
sumelang ugi sampunsaged karampungaken.
e.
Resolusi
inggih punika prekawis sampun saged karampungaken.
4. Watak
inggih punika gegambaran watak utawi karakter paraga-paraga ingkang wonten ing
cariyos, bab watak punika saged dipuntingali saking tigang aspek, inggih punika
:
a.
Pacelethon
paraga
b.
Gegambaran
paraga
c.
Gegambaraning
blegeripun paraga
Kangge nggambaraken
watak wantuning paraga, penyerat limrahipun ngginakaken teknik:
a. Teknik analitik,
watak wantuning paraga kagambaraken kanthi langsung dening panyerat. Tuladhanipun : Jenenge
bocah iku Tini Surtini, klambine kembang kembang abang, sumringah polatane,
rambute ireng ngrembyak sapundhak, rai lonjong kulit resik, ayu.
b. Teknik Dramatik, Inggih punika watak
wantuning paraga kagambaraken kanthi :
o
Nggambaraken bab badan saha tindak tandukipun
o
Nggambaraken lingkungan gesangipun paraga
o
Basa ingkang kaginakaken paraga
o
Cara anggenipun mikir saking paraga
o
Cara wontenipun paraga sanes
5. Isi wejangan (amanat) / Piwulang luhur inggih punika [iweling
ingkang badhe kaaturaken dening panganggit lumantar cariyos utawi piwulang
ingkang badhe kaparingaken dhateng soksinten ingkang purun maos cariyos dening
panyerat.
6.
Sudut pandang inggih punika kalengahanipun panyerat
rikala nyariosaken, sudut pandang/point of view punika wosipun kapantha dados
kalih, inggih punika:
a. Minangka tiyang
ingkang kapisan, panyerat ndherek minangka paraga ing cariyos ingkang
kacariyosaken
b. Minangka tiyang
ingkang katiga, panyerat minangka dahalang ing cariyosipun
7.
Gaya Bahasa/Lelewaning Basa
B.
UNSUR-UNSUR EKSTRINSIK
Unsur Ekstrinsik inggih punika
unsur-unsur ingkang wontenipun ing sanjawinipun cariyos, ananging gadhah
pangaribawa ingkang boten langsung ing cariyon punika. Unsur Ekstrinsik punika
:
1.
Nilai-nilai ing salebetipun cariyos (agami, kabudayan, politik lan ekonomi)
2.
Latar belakang gesangipun panganggit
3.
Kahanan sosial rikala cariyos punika dipundamel
Nyerat Cerkak
Caranipun damel cerkak inggih punika :
1. Angen-angen pengalaman ingkang sampun kalampah, sampun dipun lampahi utawi
pengalaman saking maos buku. Lajeng pados tema ingkang trep kaliyan
pemanggihipun piyambak.
2.
Damel cengkorong (kerangka) cerkak.
3.
Mekaraken cengkorongan dados cerkak.
4.
Ingkang perlu dipun-gatosaken inggih menika :
a.
Kedah wonten perkawis
b.
Wonten permasalahanipun (konflik)
c.
Wonten endingipun (anti klimak)
TULADHA CERKAK :
Pithik Walik lan Kelinci
Mbak Dewi, juragan Bakso nduwe Pithik Walek seng seneng ngomong lucu-lucu
karo konco-koncone. Menowo saben ketemu pitik-pitik liyane, Pitik Walik
mesti gawe cerito-cerito ndagel nganthek koncone kui mau
podo ngguyu kemekel.
Dheweke kadang-kadang ngarang cerito pengalamane seng aneh-aneh seng durung
tau dialami karo pithik liyane. Misale lelungan numpak manuk wulung bar kui
terus teturon ning mega, lan mangan woh-wohan seng tukul neng nduwur mega.
Kadang-kadang juga Pitik Walik gawe tingkah laku seng lucu koyo badut yen
pas kentekan bahan lelucon. Pitik-pitik seng liyane podo seneng menowo lak
kumpul karo Pitik Walik. Dheweke mesti podo ditanggapi supoyo ngomong seng
aing-aing.
Sawijining ndino Pitik Walik lungo adoh, terus ndelek nang njero guwo
Slarong karo nangis, nangise nganti nggero-nggero jan ngantek krungu dening
Kancil sing jek neliti wit-witan sing iso urip ning njero guwo.
“Kowe ki ngopo tho kok nangis Tik Pithek Walik” pitakone Kancil
“Aku iki jek sedih banget cil kancil. Aku iki bedo karo pithik-pithik
liyane. Wuluku iki kwalek koyo ngene, gek ora rapi koyo pithik liyane neh”
“Wis rapopo ra sah sedih. Gor masalah wulu kok ndadak digawe mumet. Aku lo
malah ora nduwe wulu blas!” jawabe si Kancil
“Aku kesel kancil. Aku kesel banget
saben dino kudu ngarang cerita seng aneh-aneh ben podo gelem cedhek karo aku.
Konco-konco mesthi podo ora gelem srawung karo aku seng wulune aneh lek gak aku
ora iso gawe ngguyu dee”
“Woooo lak ngunu kowe salah pangiro kuwi! Kowe rasah lucu konco-koncomu yo
podo seneng cedhek karo kowe kok. Malah akeh seng seneng menawa kowe gelem
ngrungokke ceritane liyane.
Salah menawa awakmu ngiro-ngiro kudu lucu utawa ngomong seng menarik
perhatian ben iso ditresnani liyane” celathune Kancil
“Ho’oh po? Aku rasah kudu saben dino ndagel ben iso disenengi dening
konco-koncoku?”
“Laiyo rasah lah! Mbak Dewi juraganmu kae malah sering makani aku, arepo
uduk dadi ingon-ingone tur ora lucu. Aku iki ora tau ndagel yo iso nduwe konco
akeh kok!.
Seng penting ki kowe seneng tetulung marang koncomu lan gelem ngrungokke
pendapate koncomu kabeh. Seng luwih utama kui ora pakewuh ngandani koncomu bab
kebenaran lan tumindak seng keliru” nasehate Kancil
“Tak rungokke bener kandhamu Kancil. koncomu iku akeh banget, luwih akeh
timbang koncoku arepo kowe ora iso nglucu. Wah tiwas aku rumongso mesti kudu
ndagek wae pas lagi kumpul karo konco-koncoku.
Rumangsaku nek aku ora iso nggawe dee guyu bakal ditinggal karo
konco-koncoku”
“Ora Walik!. Ora bakal kowe
ditinggal karo konco seng apik-apik. Kowe saiki uripo seng normal wae koyo aku.
Ngomong lucu ya rapopo, meng ora usah digawe-gawe. Mesthi okeh wong liyo sing
cocok karo kowe” jare Kancil
“Yoh wes nek ngono, aku tak rasah mekso awakku kudu ndagek meneh. Aku arep
opo onone wae. Aku uga wis kesel banget ndadak ndagel saben ndino. Maturnuwun
Kancil, kowe emang koncoku seng paling wicaksono” celathune Pithik Walik karo
rupa sumringahe.
Wiwit dino iku Pitik Walik wes ora eneh mekso awake ndagel terus tiap dino.
Awale pitik-pitik liyane do gumun kok Pitik Walik saiki perilakune bedho.
Nanging suwe-suwe koncone kui mau malah tambah akeh mergo Pitik Walik saiki
seneng ngrungokke omongane pithik-pithik liyane.
Komentar